Orbán gereed om nijd te oogsten

De vorige Hongaarse grondwet, uit 1989, was het resultaat van onderhandelingen tussen de laatste communistische regering en de oppositie, verenigd in de Ronde Tafel. De omstandigheden in aanmerking genomen was het geen broddelwerk, maar een heel behoorlijke basiswet voor het nieuwe democratische bestel. Als lid van de Ronde Tafel deed ook een piepjonge Viktor Orbán zelf mee aan de onderhandelingen, hoewel hij uiteindelijk zijn handtekening er niet onder zette. Ondanks dat de toenmalige grondwet bedoeld was als een tijdelijke, kwam het niet meer tot een volledige herziening. Vandaar dus de historische drang die de Fidesz voelt om de zaak in eigen handen te nemen.

Bij nader inzien zou een beetje democraat zelfs zijn vijanden een dergelijke positie niet toewensen. Zo niet de Fidesz. Zo niet Viktor Orbán. De leider van de partij en de partij van de leider, zoals vriend en vijand dat eensgezind erkennen. Geen sinecure om in je eentje de randvoorwaarden te scheppen voor alle toekomstige regeringen. Om afstand te nemen van je eigen politieke belangen en de actuele maatschappelijke vraagstukken te overstijgen. Om na twintig jaar dromen, haten en hopen de democratische pluriformiteit voor toekomstige generaties te garanderen en de rechtstaat adequaat tegen jezelf te beschermen.

Of is het toch teveel gevraagd? Onder de sluier van de retoriek giert de opwinding: belangrijke speeches laveren tussen grenzeloos populisme en jongensachtige bravoure, terwijl ook het verzoenende gebaar van de verlichte potentaat niet ontbreekt. Hier gaat een revolutie verzwolgen worden door haar eigen kinderen en wie niet mee wil doen, die kan in het badwater blijven zitten.

De machinerie draait dag en nacht door. Tweederde is het woord en het woord is tweederde. De fractiediscipline is vooralsnog uitmuntend, - een ongezelliger stelletje jaknikkers dan de partij van Orbán heeft het parlementsgebouw al decennialang niet meer meegemaakt. De President van de Republiek, ook al van de Fidesz, ondertekent grif alle wetsvoorstellen die hij onder zijn neus geschoven krijgt. De oppositie (welke oppositie?) heeft het zwemmen tegen de stroom in opgegeven en dobbert stuurloos ergens in de provincie rond, op zoek naar de basis. De kritische pers, al aardig in de ban van de nieuwe Mediawet, zag door de bomen het bos toch allang niet meer. En het al eerder verzwakte Constitutionele Hof, voorheen nog vaak de laatste hoop in bange dagen, werkt voorbeeldig mee aan zijn eigen ontmanteling.

Op 18 april aanstaande zal er worden gestemd over de nieuwe Grondwet. Fidesz zal instemmen, het grootste deel van de oppositie zal tegen stemmen (en debatteert niet mee), zodat ironisch genoeg de meeste opbouwende kritiek van de extreemrechtse Jobbik partij dient te komen. Die nemen tenminste nog de moeite om op stijl- en taalfouten te wijzen. De inspraak van burgers blijft bij dit alles beperkt tot een vrijblijvende vragenlijst, waarvan de resultaten te pas en te onpas voor de dag worden gehaald.

De tijd zal leren in hoeverre er daarnaast aandacht zal komen voor de echte knelpunten, want die zijn er. De vraag is alleen: van wie zijn ze afkomstig? Hoe het ook af mag lopen, zeker is dat Orbán nog lang niet klaar is. Na de Grondwet zullen allerhande deelgebieden nog verder worden ingevuld, een klus waar Fidesz-KDNP nog drie lange jaren de tijd voor heeft. En het magische woord blijft tweederde. De rest? Die mag een nummertje trekken en hopen ooit nog eens aan de beurt te komen.

Grondwetteren voor ingewijden: het onmogelijke debat over de Hongaarse Grondwet

Naar goed internationaal gebruik dient een grondwet vooral ter bescherming van de burger, en in het verlengde daarvan en voorafgaand daaraan, ter regulering van de overheid. Een grondwet is normatief en daarbuiten voorzichtig met waardeoordelen. Rechten, plichten en vrijheden van burgers en staat worden vastgelegd en gegarandeerd, voor zover die de rechten, plichten en vrijheden van andere burgers en het functioneren van de staat niet schaden.

Als een politieke partij zelfstandig kan gaan "grondwetteren" ligt het zeer voor de hand dat er allerlei dingen fout gaan. Het voeren van een constructief debat wordt moeilijk, zo niet onmogelijk, als de politieke verhoudingen al vergiftigd waren. Voor wie twijfelt aan de onfeilbaarheid van Viktor Orbán en de zijnen, spreekt de ontwerptekst voor de Hongaarse grondwet boekdelen.

1) Vanzelfsprekend zijn er formele fouten, juridische loops en incongruenties in de ontwerptekst te vinden. Hieronder vallen, naast de gebruikelijke administratieve missers ook bijvoorbeeld de gewichtige problemen van wettelijke continuïteit. Wat te doen als de opstellers aangeven de Grondwet van 1949, toen Hongarije socialistisch werd, niet te erkennen (die van 1989 wordt nog wel erkend, gelukkig)? De implicaties variëren van hilarisch (alle tot aan 1989 gesloten huwelijken zijn ongeldig) tot en met grove ondermijningen van de rechtszekerheid (alle activiteiten van bijvoorbeeld ambtenaren in die periode worden per omgaande onrechtmatig). En de beslissing om er iets aan te doen ligt bij de huidige regering.

2) Het opnemen van expliciete waarden en politieke preferenties (al of niet in combinatie met 1)). In eerste instantie is daar het zogeheten pre-ambulum, een gebruikelijke, soms nostalgische, soms zelfs ludieke tekstuele inleiding tot de Grondwet, die in de Hongaarse ontwerptekst echter tot een integraal onderdeel van de wettekst verheven is. Dientengevolge dienen de toekomstige generaties de conservatieve kijk van het Fidesz op de rol van de kerk, het belang van het gezin, en de bescherming van buitenlandse Hongaren in al hun handelen mee te laten wegen. Verder vallen onder de politieke preferenties nog saillante punten als het schrappen van het recht op een schoon milieu, het verlenen van stemrecht aan minderjarigen (maar dan weer slechts één per gezin) en het niet langer verbieden van kinderarbeid. En de beslissing om er iets aan te doen ligt bij de huidige regering.

3) Concentratie van de macht. Er is de opstellers veel aan gelegen om de slagvaardigheid van de regering (vooral de huidige) te vergroten, waarbij vooral het Constitutionele Hof en de President van de Republiek worden aangepakt. De positie van Ombudsmannen wordt verschraald en er wordt gemorreld aan het instituut volksreferendum. Verder wordt ook nog de invloed van de centrale overheid op de van oudsher tamelijk zelfstandig opererende gemeentes aanzienlijk vergroot.

5) Beton voor de Hongaarse kindskinderen. Behalve de staatsrechtelijk cruciale wetten die er daadwerkelijk om vragen (bijvoorbeeld om de parlementaire en andere vormen van controle te waarborgen) wordt het quorum van tweederde meerderheid ook toegepast op wetsgebieden die normaliter tot het natuurlijke domein van de contemporaine regeringen behoren (belasting, defensie, structuur van ministeries, kinderbijstand). Ook worden er willekeurig ambtstermijnen verlengd en wordt in de Grondwet, bijvoorbeeld, de private kunstacademie van een bevriende conservatieve architect opgenomen in de lijst met buitengewone onderwijsinstellingen.