Verhalen van overlevers, wie luistert?

Donderdag 20 januari 2011 - Niet zo heel vaak valt er te lezen over wat er met de zigeuners tijdens de Tweede Wereldoorlog is gebeurd. Het is bekend dat ook zij vervolgd werden door de nazi's, dat ze naar kampen werden afgevoerd en dat veel van hen die kampen niet hebben overleefd. Maar hun persoonlijke verhalen waren zelden te horen, of die werden simpelweg nooit opgetekend. In Hongaarse zigeuners, verhalen van overlevers (Jutka Rona 2010) krijgen zij een stem én een gezicht in zwart-witte foto's.

'Zigeuners' of 'Roma', het hangt er maar vanaf in welke context je welk woord gebruikt. En je kunt de woorden ook door elkaar gebruiken, als je het woord zigeuner maar niet als scheldwoord gebruikt. Zigeuners in Hongarije noemen zichzelf meestal zigeuners. Roma is er voor de politiek. Die politiek is dan ook eindelijk op weg om naar een vorm te zoeken waardoor de Roma in Europa een betere toekomst wordt geboden. Nu Hongarije voorzitter is van de EU staat de economische ontwikkeling van de Roma bijna bovenaan de Europese agenda. Het is natuurlijk nog de vraag of het Europa ook zal gaan lukken. Intussen wachten de weinige nog levende overlevenden van de Porrajmos (de Roma-Holocaust) nog steeds op schadeloosstelling. Er is geen goed werkende overkoepelende instantie die daarvoor heeft gezorgd. Veel van de aanvragen die bij de Hongaarse staat werden ingediend, werden op onverklaarbare wijze nooit gehonoreerd.

De Nederlandse Jutka Rona, geboren in 1934 in Boedapest en met haar ouders in 1936 naar Nederland gekomen, maakte in 2010 een boek met portretten van Hongaarse overlevenden van de Porrajmos. Geschokt na een bezoek aan het Holocaust Memorial Center in Boedapest, door wat ze daar aan materiaal zag over de Porrajmos, besloot Rona de herinneringen van de overlevenden - voordat ze echt verdwenen zijn - in een boek vast te leggen. Het werd een boek met persoonlijke portretten in tekst en foto's van mensen diep in de provincie van Hongarije, waar de tijd, behalve dat die daar bijna stilstaat, langzaam ook de herinneringen van hen die het overleefd hebben hap voor hap wegvreet. Het heeft een aantal jaren geduurd voordat dit bijzondere boek kon verschijnen. Al in 2006 begon Rona met haar eerste verkennende stappen. Voor foto's maken en gesprekken voeren met de personen in het boek moest ze echter geduldig wachten, bellen, afspreken, opnieuw wachten, vertrouwen winnen en nog eens bellen voordat ze eindelijk die mensen te spreken kreeg waar het in haar boek over gaat, de overlevenden, hun kinderen en kleinkinderen.

Hongaarse zigeuners, verhalen van overlevers is geen zielig boek, ook geen klaagzang of een oproep tot medelijden. Het boek geeft juist mooi weer hoe sterk de mens in al zijn bescheidenheid kan zijn. Hoe klein en onbetekenend iemands leven voor de grote buitenwereld ook lijkt, het draait hier om dezelfde waarden als voor iedereen: om liefde, gezondheid, leven en dood. De herinnering aan dat wat gebeurd is en dat hen getekend heeft voor het leven, wordt het liefst vergeten. Maar nu hun verhalen toch staan opgetekend, je hun gezichten recht in de camera ziet kijken en ook hun kinderen en kleinkinderen leert kennen, besef je pas dat er zoveel mooi leven is verdwenen. De razzia's door de Pijlkruisers, politieagenten en ook soms dorpsgenoten in vele uithoeken van het land leken ongeorganiseerd. Je stond 's morgens op en dezelfde dag verdween je. Vaak onaangekondigd kon je plotseling door een groepje bewapende mannen worden opgepakt en afgevoerd naar Csillagerőd (Sterrenfort), een oud verdedigingsfort in Komárom nabij de Donau. Dat was het doorgangskamp waarvandaan men op het grote transport werd gezet, of waar men ter plekke al bezweek aan de ontberingen.

In Hongaarse zigeuners, verhalen van overlevers laat Jutka Rona woord en beeld organisch samenvallen tot heldere én hoopgevende portretten. Hoopgegevend, omdat zij namelijk niet enkel de overlevenden laat spreken, maar ook hun kinderen en kleinkinderen liefdevol portretteert. Met de inleidende tekst van Zsuzsa Ferge en het stuk van Péter Szuhay over de Porrajmos is dit boek een compleet verhaal geworden, een verhaal dat mag en moet worden doorverteld.

-