De herwonnen vrijheid van Hanna Mendel

Vrijdag 31 juli 2015 - Boekbespreking jeugdroman - „Ik keek niet meer voortdurend over mijn schouder en schransde minder als ik at. Ik krabde niet meer naar denkbeeldige vlooien en stond niet meer in de houding. Mijn haar was lang genoeg om te kammen en te scheiden. Ik was aangekomen. Mensen noemden mij bij mijn naam, ze vroegen of ik honger had. Ik was iemand."

Bij het lezen van deze zinnen in De gave van Hanna Mendel raakte ik het meest onder de indruk. Zo helder, zo bondig weet de Australische schrijfster Suzy Zail de herwonnen vrijheid van Hanna hier te verwoorden. Gevangen in het concentratiekamp Birkenau was zij niemand. Terugreizend naar Debrecen, na de bevrijding door het leger van de Sovjet-Unie, voelt Hanna dat zij weer iemand is. 

Hanna groeit op in het Hongaarse Debrecen in de Joodse wijk waar in april 1944 in een paar dagen tijd een muur omheen gebouwd wordt en het getto ontstaat. Vanuit dit getto wordt ze met haar familie in vrachtwagens naar de Serly steenfabrieken* afgevoerd, waarvandaan de treinen met veewagons vol joden naar Auschwitz-Birkenau vertrekken.

Eén zwarte toets
Hanna houdt van pianospelen, is er zelfs aan verslaafd. Ze kent de componisten en hun werken en droomt ervan om later concertpianiste in Boedapest te worden. Ze vindt zichzelf slim en begaafd, en ziet een mooie toekomst voor zich. Haar grote voorbeeld is Clara Schumann. Vlak voordat ze haar woning moet verlaten om door Hongaarse politieagenten afgevoerd te worden weet ze nog een zwarte toets, de wiebelige Cis die niet goed vastzit en gerepareerd moet worden, los te rukken uit de piano. Het wordt haar talisman die ze tot en met haar terugkomst in Debrecen bij zich weet te houden.

Ze is vijftien jaar oud en zou dus bij aankomst op het perron in Auschwitz-Birkenau tijdens de selectie voor de gaskamers, waarvan Hanna geen idee heeft dat ze bestaan, geen kans tot overleven hebben. Maar ze zegt zestien te zijn zodat ze bij haar oudere zus Erika en haar moeder kan blijven. Samen met hen komt ze in het werkkamp terecht. Haar toch al verzwakte moeder verdwijnt na korte tijd plotseling naar de ’ziekenboeg’. Haar vader gaat naar het mannenkamp en pas nadat het kamp bevrijd is, komt ze erachter dat hij het niet heeft overleefd. Het is de piano die Hanna doet overleven. Haar lievelingscomposities speelt ze in haar hoofd af, of zachtjes tikkend met haar vingers op de houten planken van het stapelbed. Na een auditie voor het Vrouwenorkest van het kamp, waarbij ze niet wordt gekozen, krijgt ze nog een kans.

Huispianiste van kampcommandant
Ze wordt de huispianiste van kampcommandant Jager. Elke ochtend wordt ze door bewakers opgehaald uit het kamp en ook weer teruggebracht. In de villa van de kampcommandant onstaat tussen haar en zijn zoon Karl, een stille en in eerste instantie op Hanna nukkig overkomende jongen, een heimelijke liefdesrelatie. Karl blijkt helemaal niet zo nukkig te zijn, maar juist in het geheim Hanna en de andere gevangenen die in de villa moeten werken te helpen om te overleven. Eenmaal terug in Debrecen kan ze niet meer naar haar eigen huis, dat wordt bewoond door een ander gezin, maar ze wordt wel opgevangen in het Joodse gemeenschapscentrum. Haar ouders hebben haar voor de oorlog opgedragen altijd haar eigen keuzes in het leven te maken. In Birkenau was er geen keuze, maar nu is ze vrij. En Hanna kiest voor zichzelf.

Zware kluif
Suzy Zail schreeft dit boek speciaal voor jongeren, maar voor hen die nog zo niet veel weten van wat er in de concentratiekampen gebeurde, is dit boek een zeer zware kluif. Maar ook als volwassene lees je het boek niet in één adem uit. Af en toe moest ik het gewoon even wegleggen omdat sommige passages te aangrijpend zijn. Achter in het boek is een verklarende woordenlijst opgenomen, die je voordat je aan het eerste hoofdstuk begint, al zou kunnen lezen om meer te begrijpen van het verhaal. Het boek is deels uit haar eigen verbeelding en deels uit gedegen onderzoek naar de Holocaust ontstaan, maar ook bijna letterlijk uit haar eigen leven voortgekomen. Het is namelijk gebaseerd op de verhalen van haar vader Emil Braun. Hij kwam op dertienjarige leeftijd vanuit het Tsjechoslowaakse stadje Porubka, dat voor het Verdrag van Trianon nog Hongaars was en door de Hongaren met hulp van Duitsland in 1938 weer werd ingenomen, in Auschwitz terecht. Hij overleefde het kamp en vertrok naar Australië. Over zijn leven schreef Zail eerder al The Tattooed Flower.

Verschrikkingen
Maar het personage Hanna is ook geïnspireerd op Zails Hongaars-Joodse moeder die in Boedapest opgroeide. Zij heeft als kind de oorlog en de verschrikkingen in het getto maar ternauwernood overleefd. Tijdens de Hongaarse revolutie in 1956 wist haar moeder te vluchten en kwam zij net als Emil Braun ook in Australië terecht. Zail: 'Hanna was drawn from my imagination but she was also an amalgam of my father and mother. There were many parallels between Hanna’s experience and my father’s, but I also drew inspiration from my mother, who loved to play piano. I gave Hanna a scholarship to the Budapest Conservatorium of music (for my mother) and when I imagined Hanna playing Wagner for the Commander, I only had to think back to my own childhood, watching my mother smile as she played Bartók.'

De keuze voor Debrecen
De ervaringen van Zails moeder in het getto van Boedapest hadden misschien ook kunnen dienen als uitgangspunt voor dit boek, maar juist door de keuze voor Debrecen als geboorteplaats van Hanna geeft Zail doelbewust een gezicht aan de enorme aantallen Joden die vanuit de Hongaarse provinciesteden en dorpen, veel meer dan vanuit Boedapest, werden afgevoerd naar de concentratiekampen van de nazi’s. De Serly steenfabrieken vormden het tweede getto van Debrecen. Joden uit de omliggende dorpen en kleinere steden werden daar al eerder samengepropt. In de weken dat de treintransporten in juni 1944 begonnen zaten er ruim 13.000 joden in de steenfabrieken gevangen.